Daniel Kahneman (psycholoog, Nobelprijswinnaar economie) maakt in zijn enthousiasmerende presentatie op TED.com een duidelijk verschil tussen enerzijds ervaren en anderzijds reflecteren. Reflecteren gaat hand in hand met het verhaal dat we ons achteraf vormen, en dat verhaal zal afwijken van wat we daadwerkelijk waarnamen, van wat er daadwerkelijk gebeurde – soms een beetje, soms heel veel.
Als voorbeeld noemt Kahneman het luisteren naar een prachtige symfonie, waarbij op het einde een vreselijk geluid te horen is. De ervaring tot het moment van het vreselijke geluid is aangenaam, maar iemand kan achteraf zeggen dat het een ontluisterende ervaring was. Dat het geheel met terugwerkende kracht wordt gezien als ontluisterend, is reflectie, niet de waarneming zelf, die tot op dat bepaalde moment grotendeels vervoerend was. Het kan niet dat de gebeurtenis zelf met terugwerkende kracht verandert, alleen in onze reflectie kan dat gebeuren.
Hij geeft nog meer overtuigende voorbeelden, die ik hier niet zal samenvatten. Luister en geniet vooral zelf van zijn presentatie.
Kahnemans uiteenzetting kunnen we gebruiken voor het schrijven. Het kan ons schrijvers namelijk helpen om een onderscheid te maken tussen de onmiddellijke ervaring en hoe wij daar achteraf op reflecteren. Juist het verschil daartussen is interessant. Zoals Kahneman overtuigend aantoont: wat we ervaren (waarnemen) verschilt van hoe we daarop reflecteren.
Onmiddellijke ervaring en refeflectie kunnen verschillende lagen in een verhaal vormen. En het werken met verschillende lagen kan een verhaal kan versterken. Bovendien kunnen we daarmee ook het vertellen thematiseren.
Van belang bij het inzetten van dat verschil tussen ervaren en reflecteren is dat het gebeurt vanuit het personage. Juist dat het personáge anders reflecteert dan dat hij het ervaart , dat maakt het verhaal. Dat verschil tekent het personage, het verschil maakt hem menselijk, van vlees en bloed. En alleen als hij zowel reflecteert als ervaart, kunnen de lezers dat verschil ervaren.
Meer over de verschillende lagen vind je in het handboek handboek Korte Verhalen Schrijven in hoofdstuk 11 ‘Lagen’.
En jij?
Kun je ons helpen aan titels van verhalen die laten zien hoe verschil tussen ervaren en reflectie spanning kan geven? Of heb je wellicht als schrijver zelf ervaring met dat verschil?
